Roddel is iets dat we overal tegenkomen waar mensen samenkomen. Dus ook in organisaties, zoals bij het koffiezetapparaat of in de groepsapp. Roddel wordt in de regel als iets slechts gezien. De paus merkte recent zelfs op dat roddel (nog) erger is dan corona. Roddel lijkt echter ook een functie te hebben en wordt vooral schadelijk wanneer het die functie niet kan uitoefenen. In dit artikel een evolutionair perspectief op een onuitroeibare menselijke hobby.
Roddel wordt nog wel eens gezien als een ziekte, een kwaadaardig virus dat zich kan verspreiden door een gemeenschap of organisatie. Kwaadaardige roddels creëren onrust, zetten mensen tegen elkaar op en ondermijnen het functioneren van de groep. Leiders zien het dan ook vaak als hun taak roddel te bestrijden en (zoals de paus dit deed) hun mensen op te roepen er mee te stoppen. Het is ook moeilijk voor te stellen hoe roddel iets kan bijdragen. Toch is dit precies wat evolutionair psychologen beweren.
roddel is niet het virus, maar de koorts
Evolutionair psychologen zien roddel als een noodzakelijk onderdeel van normregulatie. Het idee is dat mensen zich gedragen omdat ze weten dat over ze gepraat wordt (later in dit artikel kom ik hier op terug). Om de ziektemetafoor te gebruiken: roddel is niet het virus, maar de koorts. Koorts wordt nog wel eens verward met de ziekte, maar koorts is een reactie van ons lichaam om van de ziekte af te komen. Door de lichaamstemperatuur omhoog te brengen probeert het lichaam de microscopische indringers om zeep te helpen. Roddel wordt op dezelfde manier verward met het eigenlijke probleem.
Betrouwbare roddels
Het idee van roddel als kwaadaardig virus is meer aansprekend dan roddel als koorts. Het is in organisaties duidelijk waarneembaar hoe negativiteit zich op via roddels verspreid. De virus interpretatie doet echter te weinig recht aan het gezond verstand van mensen. Het impliceert dat negatieve roddel zich automatisch verspreid door de hoofden van mensen, zonder enige weerstand of filter. Mensen geven het door zoals ze een virus doorgeven. Dit is een populaire mening, maar wordt niet echt ondersteund door de data. Onderzoek laat ook zien dat roddel in organisaties vaak een goede voorspeller is voor wat speelt en wat gaat gebeuren (zie ook het werk van Hugo Mercier). In tegenstelling tot een virus verspreid een roddel zich niet ongemerkt. Je hoort iets, denkt er over na en verteld het door. Niet elk idioot idee komt door deze filter. Fake news blijkt bijvoorbeeld ook vrijwel geen invloed te hebben op verkiezingen (zie ook Cantarella et al, 2020)
Mensen zijn alert op misbruik van roddel
Sommige roddel zijn ook daadwerkelijk kwaadaardig, zoals wanneer iemand leugens verspreid over een collega om zo zijn of haar reputatie te schaden. Dit is echter niet zonder risico voor de verspreider, want wanneer anderen het door hebben keert het zich snel en hard tegen je. Mensen zijn alert op misbruik van roddel en negatief roddelen over anderen levert je zelden sociale punten op. Het is dan ook een goed advies geen kwaad over mensen te spreken. Maar dit waarde van dit advies houdt op waar die mensen foute dingen doen. Hier komen we terug bij de evolutionaire functie van roddel.
Roddel als gelijkmaker
Het goed functioneren van een groep is afhankelijk van het hebben van gedragsnormen, impliciete of expliciete overeenkomsten van hoe we met elkaar interacteren. Netjes achteraan in de rij gaan staan bij de kassa is een gedragsnorm. Iemand aanspreken op zijn of haar gedrag is echter een sociaal (en soms fysiek) risico. Spreek jij die hooligan aan die voorpiept bij de kassa? Roddel stelt een groep in staat om op een relatief veilige manier tot een consensus te komen over het gedrag van een zich misdragend groepslid en een coalitie te vormen om dat groepslid aan te pakken of aan te spreken. Roddel is hoe groepen normen bewaken en roddel vinden we dan ook in elke menselijke groep die ooit is onderzocht.
wanneer leiders meer dominant zijn, gaan medewerkers meer roddelen
Roddel wordt ook wel beschreven als een “leveling mechanisme”, een manier waarop de minder machtigen in de groep de invloed van de machtigen kunnen reduceren. Wanneer degene die zich misdraagt veel invloed heeft in de groep, zal de drempel hoog zijn voor een individu om die persoon aan te spreken op zijn of haar gedrag. Door consensus en coalitie te vormen kan een tegenwicht worden geboden tegen een invloedrijk individu. In organisaties zien we die oerimpuls nog steeds. In mijn eigen onderzoek in organisaties vind ik ook dat wanneer leiders meer dominant zijn, medewerkers meer gaan roddelen. Het sterkste verband vind ik wanneer leiders als niet integer worden gezien, dit heeft de grootste impact op roddel. Moderne organisaties verschillen echter op een belangrijk punt van de wereld van onze voorouders: de macht ligt bij de leider en de groep kan weinig.
Wie houdt niet van roddel?
Wanneer we roddel als leveling mechanisme zien, is het voorspelbaar wie het meest een probleem heeft met roddel. Roddel is een bedreiging van de macht en zij die macht hebben zijn (instinctief) het sterkst gekant tegen roddel. Koning Charles II verbood koffiehuizen in 1675, want als mensen samen koffie gaan drinken zouden ze wel eens over politiek kunnen gaan praten. De machtigen op aarde hebben altijd een probleem met roddel gehad. De framing van roddel als kwaadaardig virus dient zo vaak het belang van de hiërarchie. Er zit ook een zekere arrogantie in het idee van het domme gepeupel dat hersenloos kwaadaardige roddels doorgeeft. Wij ontwikkelde mensen bovenin doen dat niet.
Alleen wanneer we bereid zijn de echte problemen op te lossen kunnen we de roddel de wind uit de zeilen halen
Toch lijkt roddel in de praktijk weinig positiefs op te leveren. Dit komt doordat deze natuurlijke menselijke mechanismen niet goed kunnen functioneren in de context van een organisatie. Wanneer het team consensus heeft over het disfunctioneren van de teamleider of van een collega, kunnen ze deze niet ontslaan. De groep heeft geen macht en de roddel kan nergens toe leiden. Het wordt alleen negatiever en negatiever en zet mensen tegen elkaar op. Het is als een koorts die steeds hoger oploopt. Dit is uiteindelijk gevaarlijk en zeker geen medicijn. Loopt de koorts te hoog op en houdt het te lang aan, dan kan het iemand eenvoudig fataal worden.
Wat is wijsheid?
Roddel stopt bij het oor van de wijze. Deze oude wijsheid lijkt mij een goed uitgangspunt. De wijsheid is echter incompleet. Want wat doet de wijze met die roddel? Laat hij het gewoon daarbij of laat hij het einde van de roddel het begin zijn van een open gesprek? Belangrijk is de koorts niet te verwarren met de ziekte. Wat is de ziekte? Kunnen we hier een open gesprek over hebben? Alleen wanneer we bereid zijn de echte problemen op te lossen kunnen we de roddel de wind uit de zeilen halen.
Meer weten?
Meer weten over dit onderwerp? Meld je aan voor de leergang Evolutionaire Psychologie voor Professionals! Meer informatie | Download hier brochure
Cantarella, M., Fraccaroli, N., & Volpe, R. (2020). Does fake news affect voting behaviour?.