Macht is vaak een vies woord, mensen ontkennen het te hebben en als we het hebben worden we geacht het niet te gebruiken. Maar macht is een dagelijkse realiteit die veel invloed op gedrag blijkt te hebben. En macht kan uitermate functioneel zijn. In dit eerste artikel in een serie van drie over macht ga ik in op wat macht is en wat je er mee moet.
Ondanks dat macht vaak een negatieve associatie heeft, lijkt menig mens gedreven er meer van te krijgen. Dit komt omdat macht invulling geeft aan een fundamenteel menselijk belang: het kunnen uitoefenen van sociale invloed. Als groepsdieren moeten wij onze belangen realiseren (en beschermen) in een sociale context en ons succes is daarom afhankelijk van de mate waarin we anderen kunnen beïnvloeden. Uiteraard zijn er meer manieren om sociale invloed te hebben dan macht. We kunnen bijvoorbeeld het respect en vertrouwen van anderen winnen. Het verschil beschrijf ik in opleidingen vaak als volgt. Ik heb in deze context invloed omdat jullie op mijn kennis en expertise vertrouwen. Maar als ik zeg dat jullie NU op de tafel MOETEN gaan staan, dan loop ik snel tegen de grenzen van mijn invloed aan. Loopt er echter een kind van acht met een pistool het lokaal binnen en geeft hij dezelfde opdracht, dan staan we met z’n allen binnen enkele seconden op de tafels. Dat is macht.
Er zit altijd een objectieve en een subjectieve component aan macht.
Macht stelt je in staat iemand te dwingen iets te doen wat die persoon niet wil doen. Macht wordt dan ook vaak gedefinieerd als het vermogen dwang uit te oefenen. Deze definitie is echter te beperkt, het zegt alleen iets over het effect van macht. Vanuit een evolutionair perspectief definieer ik macht als het vermogen iemands belangen te raken. Een belang is bijvoorbeeld het klimmen in de sociale hiërarchie (carrière maken). Een leidinggevende die mijn beoordeling doet, heeft zo invloed op de realisatie van mijn belang. Hij kan mij dwingen vervelend werk te doen, mits mijn belang carrière te maken (en zijn invloed daarop) voor mij zwaarder weegt dan het vervelende werk. Er zit zo altijd een objectieve en een subjectieve component aan macht. Objectief is er het feit dat de leidinggevende de beoordelingen doet, wat een machtsmiddel is. Maar dit is alleen een machtsmiddel wanneer het voor mij belangrijk is om carrière te maken. Dit subjectieve aspect zien we vaak niet omdat veel belangen universeel zijn. Iedereen vind het belangrijk om te blijven leven en daarom heeft het kind van acht met een pistool objectief macht. Voor politiemensen is het vuurwapen zijn ultieme machtsmiddel, niemand wil immers dood. Totdat een zelfmoordterrorist zich aandient, voor wie sterven zelfs wenselijk is. Macht is alleen macht wanneer hetgeen waar je macht over hebt belangrijk is voor de ander. Is carrière niet belangrijk voor mij en kan ik zo ergens anders werk vinden, dan heeft mijn leidinggevende geen macht.
Macht gaat zo over de mate waarin iemand invloed heeft op dat wat belangrijk is voor jou. Macht is echter zelden eenzijdig, de ander heeft ook vaak invloed. Er is zo altijd sprake van een machtsevenwicht dat meer of minder scheef kan zijn. Verschuivingen in dit evenwicht kunnen heel tijdelijk en situationeel zijn. Wanneer ik een stukje informatie heb dat jij nodig hebt, heb ik een zekere mate van macht. Dit voel je bijvoorbeeld duidelijk wanneer je als burger afhankelijk bent van de goede wil van een ambtenaar om iets voor elkaar te krijgen. En je ziet ook dat sommige van die ambtenaren genieten van hun machtspositie en het je zelfs opzettelijk moeilijk maken. Zo kan jij hun macht voelen en kunnen zij even van hun macht genieten.
Met macht kan een kind de was doen
De kosten en baten van macht
Mensen zijn lastig, ze doen vaak niet wat je wilt en soms werken ze je zelfs doelgericht tegen. Als je echt iets voor elkaar wilt krijgen en je hebt te maken met andere mensen, dan komt er altijd wel een moment waarop je zou willen dat anderen gewoon doen wat je zegt. Om met oud president George Bush te spreken: a dictatorship would be a heck of a lot easier. Macht is belangrijk voor mensen omdat macht de eenvoudigste manier is om je doelen/belangen te realiseren in een groep. Uiteraard zijn er ook andere manieren, zoals het vertrouwen en respect van anderen winnen. Dit kost echter tijd en je moet het ook nog maar eens voor elkaar krijgen. Macht werkt sneller en eenvoudiger. Met macht kan een kind de was doen. Daarom is macht een uitermate aantrekkelijk alternatief, zeker voor mensen met haast en/of weinig competentie. En soms kan het ook uitermate functioneel zijn, een punt waar ik later op terugkom.
Macht is vooral op korte termijn een effectief middel. Maar macht kan ook een uitermate destructieve invloed hebben. Mensen houden er immers niet van gedwongen te worden. Macht raakt hier het fundamenteel menselijke belang van autonomie, het belang vrij van dwang je eigen keuzes te kunnen maken. Autonomie blijkt in een veelheid aan onderzoek belangrijk voor (intrinsieke) motivatie, gevoelens van eigenaarschap en samenwerking. Schade aan autonomie verhoogd onder meer de kans op burn-out en maakt dat mensen in een team zich minder veilig voelen. Ben je afhankelijk van de betrokkenheid en het welzijn van je medewerkers, dan kan het gebruik van macht problematisch zijn.
Functionele macht
Is macht altijd schadelijk? Neem het voorbeeld van de politieagent. Zou je willen dat deze geen macht had? De reden waarom wij politiemensen het geweldsmonopolie toevertrouwen, is omdat we er van uitgaan dat zij die macht gebruiken voor het gemeenschappelijk belang (onze veiligheid). Mensen beoordelen gedrag vooral op intentie. Het gebruik van macht wordt als negatief gezien wanneer macht gebruikt wordt om het eigenbelang te dienen ten koste van de gemeenschap. Gebruikt een leider zijn machtspositie in het belang van de groep, dan kan het gebruik van macht zelfs het vertrouwen in de leider versterken. De vraag is altijd wat de intentie van de leider is. Gebruikt een leidinggevende zijn positie bijvoorbeeld om gedrag van een ondergeschikte te corrigeren, dan zullen andere ondergeschikten zich afvragen welk belang deze correctie dient. Is het gedrag waar de leider zelf last van heeft, maar niet de groep, dan ruikt het naar machtsmisbruik. Is het gedrag waar de groep last van heeft of dat schadelijk is voor de organisatie, dan is het een ander verhaal. Het gebruik van macht moet dan wel transparant, geloofwaardig en rechtvaardig zijn.
grenzen herkennen en macht effectief kunnen inzetten is een sleutel tot persoonlijke effectiviteit
Gebruik je macht als leider, dan is het belangrijk dat de groep het gebruik van die macht als legitiem ziet. Heb je geen formele positie als leidinggevende, dan is het hebben en effectief kunnen inzetten van macht nog steeds cruciaal. We hebben allemaal te maken met situaties waarin we moeten onderhandelen of ons eigen belang beschermen. Waar belangen strijdig zijn kan een beetje omdenken en vaardig communiceren vaak helpen een gemeenschappelijk belang boven tafel te krijgen en een constructieve oplossing te vinden. Hier zitten echter altijd grenzen aan. De realiteit is ook dat niet iedereen in de wereld het beste met je voor heeft. Die grenzen herkennen en macht effectief kunnen inzetten is een sleutel tot persoonlijke effectiviteit. Het is dan belangrijk te begrijpen wat de machtsverhoudingen zijn, hoe deze te wijzigen en hoe je voordeel te gebruiken. Belangrijke zaken om over na te denken zijn:
- Wat zijn de objectieve en subjectieve componenten van macht in deze relatie?
- Kan ik de machtsbalans in mijn voordeel veranderen?
- Hoe zet ik mijn macht in?
Op deze onderwerpen zal ik in volgende artikelen dieper ingaan.