Ze nemen gewoon geen eigenaarschap… Ik heb dit menig manager horen verzuchten. Waar organisaties meer zelfsturing willen realiseren, lopen ze vaak tegen dit vraagstuk van eigenaarschap aan. Eigenaarschap betekent dat medewerkers het werk als iets van henzelf zien en zich daardoor ook verantwoordelijk voelen voor het werk. Als het jouw kindje is wil je het zien groeien en bloeien. Eigenaarschap is niet zomaar de volgende management kreet, het verwijst naar een uniek menselijk gevoel met diepe wortels in de evolutie van ons brein. Inzicht hierin helpt ons te begrijpen hoe eigenaarschap in organisaties te voeden.
Eigenaarschap is het gevoel dat iets van jou is. Wanneer je dit gevoel hebt bij iets, hecht je er meer waarde aan. Dit wordt geïllustreerd door het endownment effect. In een experiment krijgen proefpersonen een mok, vervolgens wordt hen gevraagd hoeveel geld ze voor de mok willen hebben als iemand deze wil kopen. Een andere groep wordt gevraagd hoeveel ze bereid zijn te betalen voor de mok. Wat blijkt: het gevraagde bedrag ligt substantieel hoger dan wat mensen bereid zijn er voor te betalen. De geschatte waarde van een object varieert zo afhankelijk van of het wel of niet van jou is.
Het gevoel van eigenaarschap zoals hier beschreven heeft betrekking op fysieke objecten, zoals een mok. Zoals met de meeste typisch menselijke gevoelens, heeft ook dit gevoel diepe evolutionaire wortels. Andere dieren hebben deze gehechtheid aan objecten niet, bij mensen zie je het al bij kleine kinderen (1). Zelfs als ze nog niet kunnen praten, hebben kinderen al een gevoel van mijn en dijn. Evolutionair gezien heeft dit gevoel een duidelijke functie. Wat de mens onderscheid van de meeste dieren is dat wij tool-users zijn, we gebruiken instrumenten om te overleven. Zonder speren, messen, bijlen of pijlen hadden onze voorouders weinig overlevingskans. Een goede stenen bijl maken is niet alleen veel werk, verlies er van kan je doodvonnis betekenen. Het is daarom belangrijk waarde te hechten aan je bezittingen. Wie onverschillig is over bezit heeft weinig overlevingskansen. Je moet goed op je spullen op letten en er met zorg mee omgaan. Je moet er eigenaarschap voor voelen.
Otzi is een jager-verzamelaar die 5000 jaar geleden leefde in de Alpen regio. Toen zijn lichaam werd gevonden in een gletsjer, had hij een grote hoeveelheid wapens en werktuigen bij zich.
De logica van eigenaarschap
Het gevoel van eigenaarschap van dit soort fysieke objecten heeft een zekere onderliggende logica:
A. Je hebt het object gekregen, gemaakt, verkregen of verdient.
B. Het eigendom wordt erkent door anderen
C. Het object heeft een waarde voor je (bijvoorbeeld voor overleven)
D. Je hebt controle over het object (je kunt het naar eigen inzicht gebruiken)
Wanneer een van die voorwaarden er niet is, is er in de regel geen gevoel van eigenaarschap. Neem je smartphone, een object waar veel mensen een hoge mate van eigenaarschap over voelen. Wanneer andere (vooral vreemde) mensen je telefoon gewoon pakken, inkijken en gebruiken, triggert dit sterke negatieve reacties. Je eigendom wordt niet erkent (B). Wanneer je telefoon kapot gaat en niet meer bruikbaar is, neemt het gevoel van eigenaarschap ook snel af. De telefoon heeft geen waarde meer voor jou (C) en je kunt er niet meer mee doen wat je wilt (D).
Erkenning is cruciaal voor eigenaarschap, wetenschappers definiëren eigenaarschap zelfs in termen van erkenning, zoals in deze omschrijving: ownership can be viewed as a cooperative arrangement, where individuals inhibit their tendency to take others’ property on the condition that those others will do the same (1).
psychologisch eigenaarschap is het gevoel van eigenaarschap van een onderdeel van het bedrijfsproces
Psychologisch eigenaarschap
Eigenaarschap in organisaties is van een andere orde dan eigenaarschap van objecten als je smartphone. Wetenschappers gebruiken hier de term psychologisch eigenaarschap en dit heeft betrekking op een gevoel van eigenaarschap van een onderdeel van het bedrijfsproces (zonder dat er sprake is van formeel eigenaarschap). Jan is bijvoorbeeld de man van de vergunningen en Jan zorgt dat het proces van de aanvraag van een vergunning goed verloopt. Hij voelt zich eigenaar van dit proces. Ondanks dat het hier (meestal) niet over fysieke objecten gaat, blijkt uit onderzoek dat dezelfde onderliggende mechanismen dit gevoel vormen. Maken we de vertaling hier naar de bedrijfscontext, dan kunnen we vijf randvoorwaarden voor het ontstaan van psychologisch eigenaarschap identificeren:
- Er moet sprake zijn van een duidelijk omschreven proces waar iemand zich eigenaar van kan voelen.
- Iemand heeft is expliciet eigenaar gemaakt van dit proces en hij/zij heeft dit eigenaarschap vrijwillig geaccepteerd (dus niet omdat hij/zij geen andere keuze heeft).
- Dit eigenaarschap wordt erkent door de organisatie (dus zowel door collega’s als door hogere hiërarchische lagen)
- Het proces of het resultaat heeft waarde voor de medewerker. Dit kan zowel een geldelijke beloning zijn als meer intrinsieke bronnen van waarde (meesterschap, identiteit, sociale waarde).
- De medewerker heeft controle over het proces en te behalen resultaat (kan de noodzakelijke acties uitvoeren om succesvol te zijn).
Voor Jan is het helder waar hij verantwoordelijk voor is (1). Hij heeft hard gewerkt om die positie te krijgen en is nu iemand die gerespecteerd wordt voor zijn expertise en behulpzaamheid. Hij heeft er zelf voor gekozen zich eigenaar te maken (2), door te solliciteren voor de functie. Zijn werk is belangrijk voor hem (4), niet alleen omdat hij het gevoel heeft iets belangrijks te doen voor de samenleving, maar ook doordat hij zich hierin kan ontwikkelen en waardering krijgt voor zijn professionaliteit. Wat zijn eigenaarschap echter ondermijnt is dat zijn leidinggevende regelmatig ingrijpt in zijn werk, bijvoorbeeld door hem voor te schrijven hoe cases aan te pakken. Zijn eigenaarschap wordt onvoldoende erkent (3).
zorg dat er iets is waar iemand zich eigenaar van kan voelen
Werken aan eigenaarschap
Elke randvoorwaarde speelt een belangrijke rol in het ontstaan van eigenaarschap. Op vier van de vijf goed scoren, kan nog steeds een onvoldoende betekenen. Hoe goed zijn deze randvoorwaarden ingevuld voor die medewerkers die maar geen eigenaarschap willen tonen? De kans is groot dat het ergens op bovenstaande vijf punten mis gaat. Vaak gaat het al bij de eerste voorwaarde mis, er is geen duidelijkheid over rollen, verantwoordelijkheden en processen. Waar moet iemand zich dan eigenaar van voelen? Gericht werken aan het invullen van deze randvoorwaarden helpt medewerkers een gevoel van eigenaarschap te ontwikkelen. Dit begint altijd bij de eerste randvoorwaarde: zorg dat er iets is waar iemand zich eigenaar van kan voelen. Vervolgens kunnen we kijken waar mogelijk nog verder pijn zit of ruimte voor verbetering is.
(1) Kanngiesser, P., Rossano, F., Frickel, R., Tomm, A., & Tomasello, M. (2019). Children, but not great apes, respect ownership. Developmental science, e12842.