Zelfkennis is belangrijk voor de moderne professional, aangezien deze steeds vaker zelf leidend moeten zijn in eigen werk en carrière. Maar is zelfkennis wel mogelijk? In dit artikel twee redenen waarom dit uitermate moeilijk is en vijf methoden waarmee we toch serieuze stappen kunnen maken.
“Ken uzelf” stond als inscriptie op de tempel van Apollo in Delphi. Dit Oudgriekse aforisme lijkt nu relevanter dan ooit. De overvloed aan keuzes die het moderne leven biedt maakt het steeds belangrijker keuzes te kunnen maken die ook daadwerkelijk passen bij waar je kwaliteiten en diepste motivaties liggen. Waar komt zelfkennis vandaan?
Zelfkennis en Anderkennis
Zelfkennis is in essentie niet anders dan “anderkennis”. Je heb bijvoorbeeld een beeld van je collega, hoe deze in elkaar zit en wat hij belangrijk vind. In tegenstelling tot fysieke kenmerken zoals lengte, kun je mentale eigenschappen niet direct waarnemen. Je kunt niet in het hoofd van je collega kijken en zien wat zijn intelligentie is, je kunt dit alleen afleiden uit zijn gedrag. Je “anderkennis” is zo een verhaal dat jij zelf hebt gemaakt op basis van je ervaringen met die collega. Dit is niet anders bij zelfkennis. Je kunt niet in je eigen hoofd kijken en zien hoe intelligent je bent, je kan dit alleen afleiden uit hoe je het doet in de echte wereld.
Zelfkennis is zo net als “anderkennis” indirect, het is een verhaal dat we maken op basis van ervaringen. Je ervaart bijvoorbeeld dat je boos wordt over onrecht en trekt de conclusie dat rechtvaardigheid belangrijk voor je is. Al die ervaringen vormen het verhaal dat we over onszelf vertellen, aan onszelf en aan anderen (vaak iets andere versies). Het is een verhaal, en net als in onze verhalen over die ene collega kunnen we er aardig naast zitten met ons verhaal. Dit is de eerste reden waarom zelfkennis problematisch is: onze waarnemingen zijn beperkt en onze conclusies feilbaar. Vooral dat laatste is problematisch, we zijn immers niet helemaal neutraal wanneer we ons eigen verhaal schrijven.
wij hebben vaak geen belang bij accurate zelfkennis
Het ego
Om te begrijpen waarom zelfkennis problematisch is, moeten we begrijpen wat de functie van het verhaal is. Zelfkennis is noodzakelijk om keuzes te kunnen maken (ik ga niet proberen een vliegtuig te besturen, want ik weet dat ik het niet kan), maar dit wil niet zeggen dat het altijd nodig is om heel accurate kennis nodig te hebben. Het verhaal heeft ook een sterke sociale functie. Als sociaal dier moeten we onszelf kunnen uitleggen aan anderen, het liefst op een manier die ons in een goed daglicht plaatst. Zo hebben mensen de neiging succes aan zichzelf toe te schrijven (ik heb niet eens geleerd – m.a.w. ik heb het examen gehaald omdat ik slim ben), terwijl falen aan omstandigheden wordt toeschreven (ik ben gezakt omdat ik het niet heb kunnen leren). Bij anderen hebben we precies de tegengestelde neiging: hun succes komt door omstandigheden (de leraar trekt hem voor) en hun falen door zichzelf (hij heeft het gewoon niet in zich). Deze dichterlijke vrijheid heet ook wel de fundamentele attributiefout. Vanuit een evolutionair perspectief is dit echter geen denkfout, maar een strategie om jezelf sociaal te positioneren. Vertel ik dit verhaal overtuigend, dan gaan mensen mij immers als beter zien. Evolutie heeft deze manier van verhalen maken in ons brein gebouwd en mensen zijn zich er meestal niet bewust van dat ze het doen. Dit is de tweede reden dat zelfkennis problematisch is: wij hebben vaak geen belang bij accurate zelfkennis.
Dat zelfkennis in de praktijk weinig accuraat is blijkt uit onderzoek na onderzoek. Een populaire bevinding (die nog steeds staat als een huis) is dat de overgrote meerderheid van chauffeurs zichzelf een betere chauffeur vind dan gemiddeld. Dichter bij huis is voor mij de bevinding dat de overgrote meerderheid van psychologiedocenten zich een beter psychologiedocent vindt dan gemiddeld. Of neem de bevinding dat onderzoekers geen verband konden vinden tussen hoe leiders zelf hun leiderschapsstijl beschreven en hoe ondergeschikten deze beschreven. Is het dan onmogelijk om accurate zelfkennis te ontwikkelen? Volledig accuraat is inderdaad onmogelijk, al was het alleen maar omdat we niet objectief (direct) kunnen meten/vaststellen wat er in ons brein gebeurd. Met de juiste methoden kunnen we echter wel een stuk dichter bij de waarheid komen. Hier vijf methoden die in combinatie de beste resultaten opleveren.
1. Feedback
De verhalen die we onszelf vertellen zien niet heel betrouwbaar (de tweede reden dat zelfkennis problematisch is), maar er is uiteraard een alternatief: de verhalen van andere mensen. Een risico is uiteraard dat zij ook weer verhalen maken die hen uitkomen. Het is daarom ook goed om niet op een enkele bron van feedback te vertrouwen. Hiermee voorkom je het Idols-effect (je moeder verteld je altijd dat je prachtig zingt, waardoor je jezelf vervolgens volledig voor paal zet op in een TV programma). Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat wanneer je vijf mensen een persoonlijkheidstest laat invullen over jouzelf, de samengevoegde uitkomsten beter voorspellen hoe jij je gedraagt dan wanneer je de test zelf invult.
Bij het verkrijgen van feedback kunnen we naast persoonlijkheidstests (zie ook psychologische tests, punt 4) ook gestructureerde reflectie (interviews) gebruiken.
2. Gestructureerde reflectie
Een van de klassieke methoden in cognitieve therapie is de gedragsanalyse. De insteek hier is op een zeer gestructureerde manier naar het eigen gedrag te kijken om zo inzicht te krijgen in mogelijke onderliggende thema’s. Stel je hebt vaak problemen in een specifiek soort situatie, dan kun je de volgende stappen doorlopen:
A. Beschrijf zo objectief mogelijk de situatie, met zomin mogelijk persoonlijke oordelen.
B. Beschrijf zo objectief mogelijk je reactie. Wat voelde je eerst? Wat was je neiging om te doen? Wat deed je uiteindelijk?
C. Wat waren de gevolgen van je acties? Dit beschrijf je weer zo objectief mogelijk, zonder oordeel.
Beschrijf de antwoorden helder en bondig en reflecteer dan op welke (onbewuste) overtuigingen en interpretaties (schema’s) de reacties op de situatie (A -> B) kunnen verklaren. Op deze manier zeer gestructureerd situaties evalueren kan je helpen op een meer objectieve manier naar je eigen gedrag te kijken. Dit kun je uiteraard ook samen met iemand doen, zoals dit ook in therapie gebeurd.
De ABC methodiek is slechts een van de vele methoden om zelfreflectie te structureren. De pointe is dat de gestructureerde aanpak de kans op gewenste verhalen verkleint. Hetzelfde zien we overigens bij “anderkennis”: het gebruik van gestructureerde interviewtechnieken leidt tot een substantiële verbetering in selectiegesprekken.
3. Algemene psychologische kennis
Wanneer je meer kennis wilt hebben over je lichaam begin je meestal niet je lichaam gedetailleerd te bestuderen en elke moedervlek in kaart te brengen. Wat je waarschijnlijk eerder zult doen is een boek over fysiologie openslaan. Met behulp van fysiologische kennis kun je de dingen die je voelt in je lichaam beter plaatsen en met een adequatere beschrijving komen. Op dezelfde manier helpt meer psychologische kennis je eigen mentale proces beter te begrijpen, dingen die je ervaart beter te plaatsen en uiteindelijk met een realistischer beschrijving van je innerlijke proces te komen. Psychologische kennis is om die reden van onschatbare waarde voor gestructureerde reflectie.
4. Psychologische tests
Een van de meest populaire manieren om inzicht in jezelf te krijgen is het doen van een persoonlijkheidsonderzoek. Mensen verschillen op een aantal belangrijkste dimensies en inzicht hierin kan begrip van gedrag enorm verdiepen. In de praktijk zitten hier wel een aantal haken en ogen aan. Tests kunnen eenvoudig gemanipuleerd worden (ook onbewust) en veel populaire tests (zoals MBTI) blijken weinig accuraat. Tests zijn ook geen vervanging van de andere vier punten, maar moeten echt als ondersteunend worden gezien. Goed gebruikt kunnen ze echter van grote waarde zijn.
Jij bent niet het verhaal
5. Meditatie
Ons brein genereert volledig automatisch “on the fly” verklaringen voor gedrag en gebeurtenissen (zoals in de fundamentele attributiefout). Het resulterende verhaal verwarren we eenvoudig met “ik”. Ik ben zus, ik ben zo. Een van de belangrijkste doelen bij mindfulness training is intern afstand te leren nemen van dit narratieve proces. Jij bent niet het verhaal, het verhaal is gewoon een verhaal. Enigszins afstandelijk naar het verhaal kunnen kijken, maakt ook de kans kleiner dat we in de val van ego-verhalen vallen. Een onderzoek liet bijvoorbeeld zien dat mindfulness training er toe kan leiden dat mensen minder last hebben van typische denkfouten, zoals de fundamentele attributiefout. Mindfulness training leert mensen daarbij beter waar te nemen wat er in hun eigen geest gebeurd. Dit alles draagt in hoge mate bij aan dieper zelfinzicht.
Het ontwikkelen van zelfkennis is geen eindig doel, in dat er een punt komt waarop je het allemaal weet. Ouder worden en veranderende omstandigheden kunnen nieuwe dingen in je bovenhalen of andere op de achtergrond doen verdwijnen. Zelfkennis is een bewegend doel dat we nooit helemaal goed kunnen raken. De inspanning om het te verkrijgen betaalt zich echter ruim terug.
Meer weten?
13 januari 2023 starten we weer met een nieuwe editie van de leergang evolutionaire psychologie voor professionals (EPP).
Meer informatie en aanmelden via www.nimep.nl/epp of neem direct contact op met de auteur en docent via wildschut@nimep.nl