Psychopaten kennen we als de geniale en gewetenloze boeven in spannende misdaadseries en -films. Veel gevaarlijke criminelen zijn ook psychopaten, maar de meeste psychopaten zijn geen criminelen. Het kunnen ook gewoon je collega’s zijn. Hoe kunnen we ze herkennen, hoeveel lopen er rond in organisaties en is dit een probleem? In dit artikel krijgt u antwoord op deze en andere vragen over de psychopaat op de werkvloer.
Wat is een psychopaat eigenlijk? In de wetenschap is hier nog redelijk wat discussie over, maar over een aantal eigenschappen zijn de meeste wetenschappers het wel eens:
- Ze zijn manipulatief. De psychopaat gebruikt mensen voor zijn of haar eigen doeleinden. Ze kunnen uitermate charmant en innemend zijn, charismatisch zelfs. Daarbij kunnen ze goed liegen.
- Ze hebben weinig empathie. Psychopaten voelen niet met je mee, de fysieke of emotionele pijn van de ander doet hen niets. Ze kunnen hierdoor koud en calculerend overkomen. Ze kunnen zich overigens wel inleven (het cognitieve aspect van empathie), maar worden niet geraakt (het emotionele aspect). Door hun vermogen te manipuleren kunnen ze je echter wel het gevoel geven oprecht om jouw welzijn te geven.
- Groot ego. Psychopaten hebben veel zelfvertrouwen en een hoge eigendunk. Ze kunnen arrogant overkomen, maar evengoed bescheidenheid veinzen (zie manipulatie). Ze hebben daarbij geen last van schuldgevoel (alles is immers de fout van anderen).
- Lage impulscontrole. Psychopaten hebben moeite met het controleren van behoeften en impulsen zoals boosheid, hebzucht of seksuele impulsen (psychopaten lijken vaker vreemd te gaan). De lage impulscontrole kan uiteraard ook verborgen worden (zie weer manipulatie).
..pas als mensen ze echt leren kennen weten ze wat voor vlees ze in de kuip hebben
Herkent u al iemand? Wanneer ik uitleg geef over deze eigenschappen en ik stel deze vraag, zie ik een opmerkelijk verschil tussen studenten en professionals. In een collegezaal op de universiteit steekt misschien 20% zijn of haar hand op, geef ik les aan professionals dan steekt minstens 80% zijn of haar hand op. Ik noem dit meestal levenservaring, maar een andere mogelijke verklaring voor dit verschil is dat studenten minder lang en intensief met elkaar samenwerken dan professionals. Studenten leren elkaar daardoor minder goed kennen en dat blijkt essentieel. In een onderzoek werd bijvoorbeeld gekeken naar hoe goed mensen in staat waren in te schatten of iemand psychopathische kenmerken heeft. Mensen die elkaar goed kenden waren redelijk accuraat, mensen die elkaar oppervlakkig kenden bleken geen enkel idee te hebben (zie ook weer manipulatie). Mogelijk hebben psychopaten daarom een voorkeur voor oppervlakkige relaties, pas als mensen ze echt leren kennen weten ze wat voor vlees ze in de kuip hebben.
Psychopaten aan de top
Onderzoekers schatten dat zo’n 1% van de bevolking aan de klinische definitie van psychopaat voldoet. In een bedrijf met 500 man, lopen er waarschijnlijk zo’n vijf rond. Dit percentage lijkt echter op te lopen naarmate je hoger in de organisatie komt, vooral in grotere en meer bureaucratische organisaties. Onderzoek wijst op zo’n 21% psychopaten onder CEO’s van grote organisaties, zo’n 20 keer hoger dan het gemiddelde in de bevolking. Er zijn verschillende redenen voor deze hoge percentages:
- Promotie blijkt in hogere mate een factor van jezelf goed verkopen dan van competentie. Mensen die manipulatief zijn en veel zelfvertrouwen hebben zullen zo een voordeel hebben.
- Psychopaten worden sterk gemotiveerd door verkrijgen van macht en status. Ze zijn daarom meer gedreven om de top te bereiken.
- Psychopaten worden niet gehinderd door enig geweten in hun race naar de top. Liegen, ellebogenwerk, anderen ondermijnen en vleierij gaan hen gemakkelijk af. In kleine organisaties val je hier meestal snel mee door de mand, maar in een multinational of ministerie kun je er ver mee komen.
Moet je niet een beetje psychopaat zijn om te kunnen functioneren in de top van een groot bedrijf?
De risico’s van een psychopathische professional
Is het erg, een psychopaatje meer of minder in je organisatie? Moet je niet een beetje psychopaat zijn om te kunnen functioneren in de top van een groot bedrijf? Hier is geen simpel antwoord op, maar het is wel duidelijk dat er een aantal serieuze risico’s zijn.
In teams Als teamlid kan een psychopaat een negatieve impact hebben op de samenwerking en psychologische veiligheid in een team. De kans is bijvoorbeeld substantieel groter dat de psychopaat het eigen belang boven het teambelang stelt. Dit kan bijvoorbeeld door freerider gedrag (profiteren van de inspanning van anderen) of bijvoorbeeld door andere teamleden te ondermijnen.
leiders Als leiders creëren psychopaten vaak psychologische onveiligheid, bijvoorbeeld doordat ze dominant of manipulatief gedrag vertonen. Zelf heb ik redelijk wat onderzoek gedaan naar integriteit bij leidinggevende (een persoonlijkheidsdimensie die sterk samenhangt met psychopathie). Interessant is altijd wanneer de ene helft van het team de leidinggevende als integer ziet en de andere helft niet. De kans dat de leidinggevende in deze situatie echt integere is, is klein. De helft ziet het gewoon nog niet, laat zich manipuleren of heeft er een belang bij het niet te zien.
Schade aan de psychologische veiligheid heeft een veelheid aan negatieve effecten, met name op de kwaliteit van samenwerking en de betrokkenheid van medewerkers (zie ook dit artikel over psychologische veiligheid). Psychopaten kunnen zo verzuim en verloop opdrijven.
Psychopaten opsporen
Hoe identificeer de psychopaten in jouw organisatie? Stel een manager heeft duidelijk psychopathische trekjes. Wie zou dat waarnemen? Waarschijnlijk niet de mensen boven hem, de manager heeft immers een belang hen te manipuleren. Mogelijk hebben collega leidinggevenden hem wel door, mits zij hem redelijk kennen en vaak met hem te maken hebben. Wie het vaak weten zijn de medewerkers die al langer voor hem werken. Mogelijk hebben ze niet de woorden of diagnostische criteria om het te duiden, maar ze kennen hun baas. Wil je het weten, dan moet je het hen vragen.
Wil je voorkomen dat psychopaten posities met invloed bekleden, dan is de meest betrouwbare manier medewerkers hun leidinggevenden laten beoordelen op een aantal specifieke gedragscriteria. Dit lijkt misschien wat ingrijpend, maar kan gedaan worden in de context van meer algemeen onderzoek naar de kwaliteit van leiderschap. Je kunt medewerkers bijvoorbeeld vragen of ze het gevoel hebben dat hun leidinggevende hen eerlijk en met respect behandeld. Dit blijken uitermate belangrijke leiderschapsgedragingen en opvallend lage scores op dergelijke criteria kunnen daarbij wijzen op mogelijke psychopathische trekjes.
Omgaan met je psychopathische collega
Wat doe je als je collega een echte psychopaat is? Als je kunt, vermijd deze persoon. Omgaan met psychopaten kan een enorme last zijn in termen van tijd, energie en emotionele stress. Langdurig werken met psychopaten heeft dan ook aantoonbare gevolgen voor je fysieke en mentale gezondheid. Als je niet anders kunt, vier tips:
- Laat je niet intimideren. Psychopaten zijn heel goed in jou het gevoel te geven dat je in een zwakkere of lagere positie zit en zij aan het stuur zitten. Laat dit niet toe, jij zit zelf aan het stuur.
- Vertel niet teveel over jezelf. Psychopaten proberen je vaak te manipuleren met wat ze weten over jou. Ze zoeken naar jouw knoppen.
- Documenteer zoveel mogelijk. Zorg dat je afspraken vastlegt en eventueel gesprekken opneemt. Psychopaten liegen en verdraaien, dus het is belangrijk dat je ergens op kunt terugvallen. Na een gesprek kun je bijvoorbeeld een kort gespreksverslagje schrijven wat je naar hem of haar opstuurt ter bevestiging.
- Haal anderen er bij. In een-op-een gesprekken zal de psychopaat veel verder gaan in zijn of haar gedrag. Probeer dit daarom zoveel mogelijk te vermijden, zeker wanneer het over iets belangrijks gaat. Verzin bijvoorbeeld een excuus waarom een andere collega er bij moet zitten.